باورهاي ارتباطي Relationship Beliefs :

باورهاي ارتباطي را باور و يا ذهنيتي مي­دانند که زن و شوهر نسـبت به ارتباط زناشويي خود دارند وآن را به­ عنوان واقعيت پذيرفته­ اند و منظور از باورهاي ارتباطي ناکارآمد[1]، آن دسته از باورها و تفکرات غيرمنطقي مي باشند که مختص رابطه زناشويي است و در اثر استفاده افراطي ايجاد مشکل نموده است

باورهاي غير منطقي در روابط زناشويي در قالب چند الگوي رفتاري-ذهني تعريف شده­ اند. براي نمونه، بر پايه طبقه ­بندي بک[1] (۱۹۷۶) برخي از باورهاي خاص و منحصر به فرد زوج­ها عبارتند از (بک، 1976):

1- تجربه هاي انتخابي: توجه به بخش کوچکي از يک حادثه منفي

2- تعميم مبالغه آميز: در نظر گرفتن هر حادثه منفي به عنوان شکستي تمام عيار

3- برچسب منفي زدن: اصرار بر دلايل منفي و بدخواهانه در رفتار و گفتار همسر

4- شخصي سازي: نسبت دادن تمام مشکلات به خود و ناتوانيهايي خويش

5- نتيجه­گيري شتابزده: بدون داشتن دلايل محکم قضاوت کردن، ذهن خواني و پيشگويي افکار يکديگر

6- تفکر همه يا هيچ

7- بزرگ نمايي: با اهميت جلوه دادن مسائل و مبالغه در شدت اشتباه­ها (بک، 1976).

در تعريف بلوم[2] (2006) نيز برخي از باورهاي ناکارآمد همسران در روابط زناشويي عبارتند از محقي بودن، سرزنشي ديگري و قرباني دانستن خود، تحقير، توقع و درماندگي (بلوم، 2006: 4).

مفهوم باورهاي ارتباطي

باورهاي ارتباطي غير واقع ­بينانه نتيجه آن دسته از نيازها و تقاضاهاي غيرعقلاني است که زن و شوهر نه تنها از يکديگر بلکه از خود و ازدواجشان دارند (شهرستاني و همکاران، 1391: 22).

اين باورها به ويژگي­هايي مربوط مي ­شوند که هر فرد تصور مي­کند همسرش، يا رابطه بايد داشته باشند (مولر، ريب ، نورت تا[3]، 2010: 59).

باورهاي ناکارآمد، علت اصلي بسياري از اختلاف­هاي اجتماعي، به ويژه روابط زوجها است. منظور از چنين باورهايي، در واقع وجود افکار نادرست و نامنطبق با واقعيت درباره خود و جهان است (اليس[4]، 2006: 3).

به اعتقاد اليس (2006) هيچ رويدادي ذاتاً نمي­تواند در انسان ايجاد آشفتگي رواني کند؛ زيرا تمام محرکها و رويدادها در ذهن معنا و تفسير مي شوند و بر اين اساسي، سازش­ نايافتگي­ ها و مشکلات هيجاني در واقع ناشي از نحوه تعبير، تفسير و پردازش اطلاعات حاصل از محرک­ها و رويدادهايي هستند که افکار و باورهاي ناکارآمد در زيربناي آنها قرار دارند يکي از عمده ­ترين عرصه هاي بروز و نفوذ افکار غيرمنطقي و ناکارآمد، زندگي زناشويي است (اليس ، 2006: 3).

بسياري از همسران در برقراري و حفظ روابط دوستانه و صميمي با يکديگر دچار مشکل اند، چون انتظار دارند تا از ازدواج به گونه کلي، و از همسران به گونه اختصاصي، منافعي به دست آورند. به بيان ديگر، انتظارهاي آنان از رابطه زناشويي بيشتر، گسترده ­تر و در بسياري از موارد، غير منطقي­ تر شده ­اند و حتي توانسته ­اند زمينه سرخوردگي از زندگي زناشويي را فراهم آورند (ازخوش، منوچهري، 1390: 8)

اين باورها متأثر از ديدگاه­هاي شناختي رفتاري است، بيان مي دارد که زوج­هاي مختل درگير يک چرخه بدکارکرد مختل مي­شوند.

در اين چرخه رفتار ناکارآمد فرد به عنوان يک برانگيزاننده باور نامعقول همسر ديگر عمل مي کند که منجر به ايجاد اختلال در احساسات و رفتار او مي شود؛ و اين خود نيز به عنوان محرکي مضاعف براي تخريب احساسات همسرش بکار گرفته مي­شود (اليس ، 2006: 4).

اهميت باورهاي ارتباطي

زندگي مشترک با اين باور که تنها مرگ مي تواند ما را از هم جدا کند. و زوج ها، حداقل در آغاز زندگي مشترک خود، نسبت به آن اعتقاد کامل دارند،

اما واقعيت چيز ديگري است، زندگي مشترک از عوامل متعددي متأثر مي­شود که پاره­اي از آنها ممکن است زوج­ها را به طرف اختلاف و درگيري، جدائي رواني و حتي طلاق سوق دهد. تحقيقات مختلف نشان داده است که از مهمترين عوامل مسئله ساز، در ارتباط، يا به عبارتي در فرايند تفهيم و تفاهم اختلال است.

نتايج پژوهش­ها نيز نشان داده­اند که مسئله اصلي زوج­ها در ارتباط با ديگري است.

در نظر شناختي رفتاري­ها افکار اتوماتيک و طرحواره­ هاي ذهني در بروز اين اختلالات نقش زيادي دارند. از ديدگاه منطقي – عقلاني نيز علت هاي اکثر مسائل رفتاري و تعارضات بين فردي از جمله تعارض زناشوئي، با باورهاي غير منطقي فرد مرتبط است (فرح بخش، ۱۳۸۴).

اپستين و باکم (2004) بهترين راه براي درمان تعارضات زناشوئي را کار کردن درباره باورهاي غير منطقي و تغيير دادن آنها مي­دانند. در اين پژوهش سعي شده اين باورها شناسايي شود که در واقع همانند يک اسطوره بر زندگي زوج­ها سايه انداخته ­اند (اپستين و باکم[5] ، ۲۰۰۴).

دلزدگي و ناسازگاري در زندگي زناشويي، روند تدريجي داشته و با پيشرفت آن ميتواند به فروپاشي رابطه

بينجامد يعني زماني مي­رسد كه زوجين درمي­يابند كه با وجود تلاش­هاي مكرر، اين رابطه به زندگي آنها

معنايي نمي­دهد. در حقيقت، زوجين در اين روند، به مرحله فرسودگي مي­رسند (ون پلت[6]، 2009: 31).

مطالعات، عوامل مختلفي را در شكل­ گيري فرسودگي موثر دانسته­ اند و يكي از اين عوامل، وجود باورهاي ارتباطي غيرمنطقي در افراد است. بايد توجه داشت كه علت بسياري از سوءتفاهم ­هاي موجود در زندگي زناشويي، وجود تفكرات غير منطقي است و اين نوع افكار در ايجاد رابطه ناكارآمد بين زوجين نقش مهمي دارد (بالور^[7]،2011 : 23).

باورهاي ارتباطي ناكارآمد، ريشه و علت بسياري از اختلافات زناشويي است، البته وجود مشكلات در زندگي مشترك، به خودي خود به عنوان معضل تلقي نمي­شود بلكه نحوه برخورد زوجين با مشكلات ارتباطي در شكل ­گيري اختلافات، نقش مهمي دارد.

مشخص شده است بين رضايتمندي زناشويي و باورهاي ارتباطي زوجين، رابطه معني­داري ديده مي­ شود و باورهاي غير منطقي به گونه ­اي معكوس با رضايت زناشويي ارتباط دارند (بردبري، فينچام و بيچ[8]، 2006: 9).

ابعاد باورهاي ارتباطي

ابعاد باورهاي ارتباطي غير منطقي که اينجا بررسي مي شوند، باورهايي هستند که در ميان زوج­ها شايع­ترين هستند.

البته، باورهاي بي­شماري وجود دارد که محقق از بين آنها بيشتر آن دسته از باورهاي غلطي را بررسي کرده است که ناسازگاري زناشوئي و ايجاد اختلال در کارکرد خانواده مي­شوند.

اپستين و ايدلسون[9] (1992) به شناسايي ابعاد باورهاي ارتباطي غير منطقي پرداختند و توانستند موارد زير را معرفي کنند:

1- باور به تخريب کنندگي مخالفت[10]:

باور به تخريب کنندگي مخالفت، به معناي نپذيرفتن، ناراحتي و تفسير منفي اختلاف نظرهاست.

۲ – باور به تغييرناپذيري همسر[11]:

باور به تغييرناپذيري همسر، اعتقاد به نداشتن توانايي همسر در تغيير رفتارها و تکرار شدن آنها درآينده است.

۳– توقع ذهن خواني[12]

توقع ذهن خواني، انتظاري است مبني بر اينکه بدون نياز به گفتن و اظهار نظر کردن، فرد بايد احساسات، افکار و نيازهاي همسر خود را بداند.

۴ – کمال گرايي جنسي[13]

کمال گرايي جنسي ، انتظار از همسر در ايجاد رابطه جنسي تام و تمام در همه موقعيت ها بدون توجه به وضعيت او.

۵ – باور به تفاوت­هاي جنسيتي[14]

باور به تفاوت­هاي جنسيتي ، نداشتن درک صحيح از تفاوت­هاي شناختي و فيزيولوژيکي زن و مرد، به صورت انتظار يکسان داشتن، يا تفاوت هاي مادرزادي را علت اختلافات دانستن مي­باشد (اپستين و ايدلسون[15]، 1992).

نظريات و مدل­هاي باورهاي ارتباطي

تمرکز اغلب الگوهاي آسيب شناسي بر فردي است که کارکرد روانشناختي وي آسيب ديده و يا مختل شده است، اما امروزه، با گسترش نظريه هاي سيستمي، فرد در بافت روابط و تعاملات بين اعضاي خانواده بررسي مي­شود و به نظر مي­رسد که اين ديدگاه جامع­نگرتر باشد.

مارين (2003) معتقد است خانواده بدون شک مهم­ترين سازماني است که بستر ساز رشد و رفاه جسمي، رواني و اجتماعي افراد و عامل رسيدن وي به تعادل (فيزيکي، رواني و اجتماعي) است.

خانواده، اين سيستم اجتماعي کامل (مارين، 2003) با ايجاد پيوندهاي عاطفي و مراقبتي قوي، اعضا را کنار يکديگر نگه مي­دارد. در اين سيستم، اعضاي خانواده کنترل، تأييد و اختلاف عقيده داشتن با يکديگر را تمرين مي­کنند.

بنا بر نطر سيستم اجتماعي خانواده مارين (2000)، در بخشي از اين تعامل، هر خانواده يک ساختار دارد که مي­تواند کارآمد يا ناکارآمد، بي نظم و آشفته يا خشک و انعطاف ناپذير باشد. وجود چنين سازماني در خانواده کمک مي کند تا در اين چارچوب زماني و تحولي، خانواده به اهداف خود دست يافته و بقاي خود را به عنوان يک واحد اجتماعي حفظ کند (مارين[16]، 2003).

نظريه اولسون[17] (2003) نيز به تبيين نقش روابط و کيفيت زندگي و سازگاري در سطح سيستمي پرداخته است. در نظريه اولسون (2003) کارکرد خانواده پديده­اي بسيار پيچيده است که به شيوه هاي مختلف سنجش و ارزيابي مي­شود. به طور کلي، اين پديده به کيفيت زندگي خانواده در سطح سيستمي يا روابط دوتايي اشاره دارد و به نمونه ­هايي از قبيل سلامت، شايستگي ها، کفايت­ها، ضعف­ها در روابط و قدرت­هاي نظام خانواده بر مي­گردد (اولسون، 2003: 11).

طبق اين نظر پيوستگي، انعطاف­ پذيري و ارتباط ابعاد اساسي اين الگو را شامل مي­شوند. به ميزان تغيير در رهبري، روابط نقش­ ها و قوانين ارتباطي، انعطاف پذيري گفته مي شود(اولسون، 2003). مفاهيم اختصاصي عبارتند از: رهبري (کنترل، انضباط) سبک­هاي مذاکره، روابط نقش­ها و قوانين ارتباط، در واقع نکته اساسي در انعطاف­پذيري اين است که نظام­ها چگونه بين تعادل و تغيير، تعادل مي­يابند (اولسون، 2003: 15).

چهار سطح انعطاف­پذيري عبارتند از انعطاف پذيري خيلي پايين، ساخت يافته (پايين تا متوسط)، انعطاف پذير (متوسط تا بالا) و بي نظم (بسيار بالا) ميباشد. پيوستگي، پيوند عاطفي اعضاي خانواده نسبت به يکديگر است.

بر طبق اين الگوها بسياري از متغيرها يا مفاهيم خاصي که براي سنجش و تشخيص پيوستگي خانواده از آنها استفاده مي شوند، پيوند عاطفي، مرزها، اتحادها، زمان، فضا، دوستان، شيوهٔ تصميم گيري، علايق و واکنشها را شامل مي شود.

تعادل در اين سازه زماني فراهم ميشود که نظام خانواده در حد فاصل جدايي و با هم بودن قرار مي گيرد (اولسون و همکاران[18]، 2000: 5).

پيوستگي چهار سطح متفاوت را در بر مي­گيرد که عبارت از رها شده (خيلي پايين)، جدا شده (پايين تا متوسط )، پيوسته (متوسط تا بالا) و در هم تنيده(خيلي بالا) مي­باشد­. فرض بر اين است که کنش مطلوب و بهينه يک سيستم با سطوح متعادل و مرکزي پيوستگي (جداشده و پيوسته) همراهي مي­شود.

سطوح نامتعادل يا افراطي و گسسته و در هم تنيده عموماً در روابط مسئله ساز خانواده­ها طي مدت زمان طولاني مشاهده مي­شود (اولسون و همکاران، 2003: 6).

بعد سوم در الگوي اولسون ، ارتباط است که يک بعد تسهيل­گر مي­باشد و اهميت آن، از جهت کمک به حرکت و جابجايي، در دو بعد ديگر است. براي ارزيابي اين بعد مهارت­هايي از قبيل: شنيدن، صحبت کردن، خودافشاگري، شفافيت، احترام و توجه به يکديگر بايد مد نظر قرار گيرد (اولسون و همکاران، 2003: 11).

مهارت­هاي شنيدن به همدلي و گوش دادن دقيق اشاره دارد و مهارت­هاي صحبت کردن، گفتگو با فرد مورد نظر و همزمان با خودافشاگري و احساسات مشترک درباره خود و روابط، مرتبط مي­شود. تعقيب يا دنبال کردن عبارت است از: ماندن در يک موضوع و احترام و توجه به جنبه­ هاي مؤثر ارتباط و مهارت­ هاي حل مسأله در زوج­ها يا خانواده (اولسون و همکاران، 2003: 11).

خانواده­ هاي متعادل نقاط قوت و توانايي بيشتري داشته، ارتباط با فرزندان و بخصوص نوجوانان دارند و از طرف ديگر مجهز به مهارت­هاي حل تعارض بوده و لذا رضايت بالاتري از زندگي دارند.

بنابراين، اين نقاط قوت به خانواده، قدرت مقاومت در برابر حوادث استرس زا مي دهد و آنها بهتر با استرسها و نيز تغييرات کنار مي آيند و در نتيجه همانند يک عامل پيشگيرانه، کارکرد خانواده را حفظ مي­کند (سيف و اسلامي، 1387: 16).

نظريه­پردازاني از قبيل اليس و دريدن (۱۹۹۷)، لازاروسي (۲۰۰۱)، بک (۱۳۸۲) باورهاي نامعقول ارتباطي را از مهمترين عوامل بروز مشکلات زناشويي مي­دانند. در اولين پژوهش­هايي هم که در اين زمينه توسط ايدلسون و اپشتاين (۱۹۸۲) صورت گرفت رابطه بين باورهاي نامعقول ارتباطي با رضايتمندي و تعارضات زناشويي مورد تأييد قرار گرفت.

پس از آنها، پژوهشگران ديگري نيز از اثرگذاري اين باورها در زمينه هاي مختلف زندگي خانوادگي پرده برداشتند.

وجود روابط بين باورها با کار کرد خانواده در همسران داراي اختلالات جنسي، کيفيت رابطه ، آشفتگي و بي ثباتي در روابط، دلزدگي زناشويي، احساسات مثبت نسبت به همسر، مؤيد اهميت فراوان باورها و استانداردها در زندگي زوجي و خانوادگي هستند. (گودوين و گينس[19] ، 2010: 6)

با آنکه برخي از مطالعات به بررسي ساختار انواع باورها پرداخته­اند، پژوهش­هاي متعددي نيز بر رابطه بين اينگونه باورها با ساير متغيرهاي روابط زناشويي تمرکز دارند. براي نمونه، باورهاي ارتباطي ناکارآمد زوج­ها با چگونگي واکنش آنها نسبت به تعارض در روابط زناشويي مرتبط است.

براي مثال، اگر حفظ روابط خود را مستلزم مطرح نکردن مشکل به منظور اجتناب از تعارض بدانند، به راه حل مناسبي براي حل مشکلات ارتباطي دست نخواهند يافت (صيدي، نظري، ابراهيمي، 1394: 7).

بنا بر نظر آديس و برنارد (2007) باورهاي ارتباطي ناکارامد با پاسخ­هاي مخرب فعالي، شامل تفکر نسبت به ترک رابطه، تهديد به ترک، ترک يا تخريب عملي روابط، ارتباط مستقيم دارند.

افزون بر اين، باورهاي ارتباطي غير منطقي با تجربه هاي فردي در روابط عاشقانه يا روابط زناشويي رابطه معکوس دارند و به رضايت و سازش يافتگي کمتري در روابط منجر مي شوند (آديس و برنارد[20]، 2013: 9).

بي­ترديد، رفتار در چهارچوب روابط به گونه­اي چشمگير تحت تأثير عوامل شناختي قرار دارد.

زيرا افراد با مجموعه ­اي از انتظار ها و باورها درباره همسران و رفتار آنها، و به گونه کلي درباره ازدواج، پا به اين عرصه مي گذارند؛ و به نظر مي­رسد بسياري از اين باورها غيرواقع بينانه و غيرمنطقي است. به همين دليل به تدريج روابط رو به سردي، نااميدي و بي اعتمادي مي­رود (آديس و برنارد^[21]، 2013: 11).